ناگفته پیداست كه تواضع و فروتنى نقطه مقابل تكبر و فخرفروشى است و جدا سازى بحثهاى كامل این دو از یكدیگر مشكل یا غیر ممكن است و لذا هم در آیات و روایات اسلامى و هم در كلمات بزرگان اخلاق این دو به یكدیگر آمیخته شده است، نكوهش از یكى ملازم تمجید و ستایش از دیگرى است و ستایش از یكى همراه با نكوهش از دیگرى مىباشد، درست مثل اینكه بحثهاى مربوط به ستایش و
قیمت فایل فقط 9,100 تومان
ناگفته پیداست كه تواضع و فروتنى نقطه مقابل تكبر و فخرفروشى است و جدا سازى بحثهاى كامل این دو از یكدیگر مشكل یا غیر ممكن است و لذا هم در آیات و روایات اسلامى و هم در كلمات بزرگان اخلاق این دو به یكدیگر آمیخته شده است، نكوهش از یكى ملازم تمجید و ستایش از دیگرى است و ستایش از یكى همراه با نكوهش از دیگرى مىباشد، درست مثل اینكه بحثهاى مربوط به ستایش و تمجید از علم جداى از نكوهش از جهل نیست و نكوهش از جهل همراه ستایش علم است.
با این حال مفهوم این سخن آن نیست كه ما بحثهاى مربوط به تواضع را نادیده گرفته و به آنچه در بحث زشتى تكبر و استكبار گفتیم بسنده كنیم. بخصوص اینكه نسبتبین تكبر و تواضع به اصطلاح نسبت میان ضدین است نه وجود و عدم. هم تكبر یك صفت وجودى است و هم تواضع و هر دو در مقابل یكدیگر قرار دارند، نه از قبیل وجود و عدم كه سخن از یكى الزاما همراه با نفى دیگرى باشد.
در روایات اسلامى نیز به این معنى اشاره شده است از جمله از على(ع) مىخوانیم: «ضادوا الكبر بالتواضع; به وسیله تواضع با تكبر كه ضد آن است مقابله كنید».
با این اشاره به قرآن باز مىگردیم و آیات مربوط به مساله تواضع را گلچین كرده، مورد بررسى قرار مىدهیم(هر چند آیاتى كه به كنایه یا به ملازمه به آن اشاره مىكند بیش از اینها است).
1- یایها الذین آمنوا من یرتد منكم عن دینه فسوف یاتى الله بقوم یحبهم و یحبونه اذلة على المؤمنین اعزة على الكافرین... (سورهمائده،آیه54)
2- و عباد الرحمن الذین یمشون على الارض هونا و اذا خاطبهم الجهلون قالوا سلاما (سورهفرقان،آیه63)
3- واخفض جناحك لمن اتبعك من المؤمنین (سورهشعراء،آیه215)
ترجمه
1- اى كسانى كه ایمان آوردهاید! هر كس از شما، از آیین خود بازگردد(به خدا زیانى نمىرساند;) خداوند به زودى جمعیتى را مىآورد كه آنها را دوست دارد و آنان(نیز) او را دوست دارند; در برابر مؤمنان متواضع، در برابر كافران سرسخت و نیرومندند.
2- بندگان(خاص خداوند) رحمان، كسانى هستند كه با آرامش و بى تكبر بر زمین راه مىروند; و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند(و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام مىگویند(و با بى اعتنایى و بزرگوارى مىگذرند).
3- (اى پیامبر) بال و پر خود را براى مؤمنانى كه از تو پیروى مىكنند بگستر(و نسبتبه آنها تواضع و مهربانى كن).
تفسیر و جمعبندى
در نخستین آیه مورد بحثسخن از گروهى از مؤمنان به میان آمده كه مشمول فضل و عنایات الهى هستند هم خدا را دوست مىدارند و هم محبوب پروردگارند.
یكى از اوصاف بارز آنها این است كه در برابر مؤمنان متواضعند: (اذلة على المؤمنین) و در برابر كافران نیرومند و قوى هستند (اعزة على الكافرین).
«اذلة» جمع «ذلول» و «ذلیل» از ماده «ذل» (بر وزن حر) در اصل به معنى نرمى و ملایمت و تسلیم است در حالى كه «اعزة» جمع «عزیز» از ماده «عزة» به معنى شدت است، حیوانات رام را «ذلول» مىگویند چون ملایم و تسلیمند و «تذلیل» در آیه ذللت قطوفها تذلیلا اشاره به سهولت چیدن میوههاى بهشتى است.
گاه ذلت در مواردى به كار مىرود كه معنى منفى دارد و آن در جایى است كه از سوى غیر به انسان تحمیل مىشود وگرنه در ماده این لغت مفهوم منفى ذاتا وجود ندارد(دقت كنید).
به هر حال آیه فوق دلیل روشنى بر اهمیت تواضع و عظمت مقام متواضعین است، تواضعى كه از درون جان انسان برخیزد و براى احترام به مؤمنى از مؤمنان و بندهاى از بندگان خدا باشد.
در دومین آیه باز اشاره به اوصاف برجسته و فضائل اخلاقى گروهى از بندگان خاص خداست كه در طى آیات سوره فرقان از آیه63 تا آیه 74 دوازده فضیلتبزرگ براى آنها ذكر شده است و جالب اینكه نخستین آنها همان صفت تواضع است، این نشان مىدهد همان گونه كه «تكبر» خطرناكترین رذائل است، تواضع مهمترین یا از مهمترین فضائل مىباشد، مىفرماید:
«بندگان خاص خداوند رحمان كسانى هستند كه با آرامش و بى تكبر بر زمین راه مىروند» (و عباد الرحمن الذین یمشون على الارض هونا)
«هون» مصدر است و به معنى نرمى و آرامش و تواضع است و استعمال مصدر در معنى اسم فاعل در اینجا به خاطر تاكید است، یعنى آنها چنان آرام و متواضعند كه گویى عین تواضع شدهاند و به همین دلیل در ادامه آیه مىفرماید: «و اذا خاطبهم الجهلون قالوا سلاما; و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند(و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام مىگویند(و با بى اعتنایى و بزرگوارى مىگذرند)».
و در آیه بعد از آن سخن از تواضع آنها در برابر ذات پاك خداست مىفرماید: «والذین یبیتون لربهم سجدا و قیما; آنها كسانى هستند كه شبانگاه براى پروردگارشان سجده و قیام مىكنند(و به بندگى و عبادت مىپردازند)».
«راغب» در كتاب «مفردات» مىگوید: «هون» دو معنى دارد یكى از آنها خضوع و نرمشى است كه از درون جان انسان بجوشد كه این شایسته ستایش است(سپس به آیه مورد بحث اشاره مىكند) و در حدیث نبوى آمده است المؤمن هین لین. دوم خضوع و تذللى است كه از سوى دیگرى بر انسان تحمیل شود و او را خوار كند.
ناگفته پیداست كه منظور از الذین یمشون على الارض هونا این نیست كه فقط راه رفتن آنها متواضعانه است، بلكه منظور نفى هرگونه كبر و خودخواهى است كه در تمام اعمال انسان و حتى در كیفیت راه رفتن كه سادهترین كار است آشكار مىشود، زیرا ملكات اخلاقى همیشه خود را در لا به لاى گفتار و حركات انسان نشان مىدهند تا آنجا كه در بسیارى از مواقع از چگونگى راه رفتن انسان مىتوان به بسیارى از صفات اخلاقى او راه برد.
آرى عباد الرحمن (بندگان خاص خدا) نخستین نشانشان همان تواضع است، تواضعى كه در تمام ذرات وجودشان نفوذ كرده و حتى در راه رفتن آنها آشكار است و اگر مىبینیم خداوند در آیه37 سوره اسراء به پیامبرش دستور مىدهد «و لاتمش فى الارض مرحا; روى زمین با تكبر راه مرو» منظور فقط راه رفتن نیستبلكه هدف، تواضع در همه كار است كه نشانه بندگى و عبودیتخداست.
در سومین آیه روى سخن رابه پیامبر(ص) كرده،مىفرماید:«بال و پر خود را براى مؤمنانى كه از تو پیروى مىكنند پایین بیاور و(تواضع و محبت كن); واخفض جناحك لمن اتبعك من المؤمنین»
«خفض» بر وزن «خشم» در اصل به معنى پایین آوردن است و «جناح» به معنى بال مىباشد. بنابراین «و اخفض جناح» كنایه از تواضع آمیخته با محبت است، همانگونه كه پرندگان هرگاه مىخواهند به جوجههاى خود اظهار محبت كنند بال و پر خود مىگسترانند و آنها را زیر بال و پر مىگیرند تا هم در برابر حوادث احتمالى مصون بمانند و هم از تشتت و پراكندگى حفظ شوند، پیامبر اسلام(ص) نیز مامور بود بدین گونه مؤمنان را زیر بال و پر خود بگیرد!
این تعبیر بسیار ظریف و پر معنى نكات مختلفى را در عبارت كوتاهى جمع كرده است.
جایى كه پیامبر مامور به تواضع آمیخته با محبت در برابر مؤمنان باشد تكلیف افراد امت روشن است چرا كه پیغمبر سرمشق و الگو و «اسوه» براى همه امت است.
شبیه همین تعبیر در آیه 88 سوره حجر نیز آمده است آنجا كه مىفرماید: واخفض جناحك للمؤمنین كه باز مخاطب در آن شخص پیامبر است و مامور مىشود براى مؤمنان «خفض جناح» و تواضع آمیخته با محبت داشته باشد.
شبیه این تعبیر با اندك تفاوتى در مورد فرزندان در مقابل پدران و مادران در سوره «اسراء» آمده، آنجا كه مىفرماید: «واخفض لهما جناح الذل من الرحمة; بالهاى خود را در برابر آن دو(پدر و مادر) از محبت و لطف فرود آر(و تواضعى آمیخته با احترام و محبت در برابر آنان داشته باش)».
از مجموع آنچه در آیات فوق آمده به خوبى استفاده مىشود كه قرآن مجید نه تنها تكبر و استكبار را مورد مذمت قرار داده، بلكه نقطه مقابل آن یعنى تواضع و فروتنى را با تعبیرات گوناگون مورد تمجید قرار داده است.
در منابع شیعه و اهل سنت احادیث فراوانى در مورد تواضع به چشم مىخورد كه بعضى در باره اهمیت تواضع است و بعضى در باره علامت و آثار متواضعان و یا ثمره تواضع و حد و آداب آن مىباشد.
در اهمیت تواضع تعبیرات بسیار جالبى در روایات آمده:
1- در حدیثى از رسول خدا(ص) مىخوانیم: روزى فرمود: «مالى لاارى علیكم حلاوة العبادة؟! قالوا و ما حلاوة العبادة؟ قال التواضع!; چه مىشود كه شیرینى عبادت ر در شما نمىبینم؟ عرض كردند: شیرینى عبادت چیست؟ فرمود: تواشع است!»
ناگفته پیداستحقیقت عبادت نهایتخضوع در برابر پروردگار است. كسى كه شیرینى خضوع و تواضع در برابر خدا را دریابد در برابر خلق خدا نیز متواضع است.
2- در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان(ع) آمده است: «علیك بالتواضع فانه من اعظم العبادة; بر تو باد تواضع كه از برترین عبادات است».
3- از امام حسن عسكرى(ع) نقل شده است كه فرمود: «التواضع نعمة لایحسد علیها; تواضع نعمتى است كه سبب حسادت دیگران نمىشود».
معمولا هر نعمتى نصیب انسان مىشود مزاحمتهاى حسودان افزوده مىگردد و گاه این حسادت چنان فضاى زندگى را تنگ مىكند كه زندگى بر صاحب نعمت مشكل مىشود، ولى تواضع از این قاعده كلى مستثنى است، نعمتى است كه حسادت حسودان را برنمىانگیزد.
قیمت فایل فقط 9,100 تومان
برچسب ها : بررسی تواضع و فروتنى , در اهمیت تواضع تعبیرات بسیار جالبى در روایات آمده